Քաղաքագիտություն

Աշխարհաքաղաքականության ձևավորման պատմությունը

1)«Աշխարհաքաղաքականություն» հասկացությունը և նախապատմությունը.

Աշխարհաքաղականությունը քաղաքագիտության այն մասն է, որում կարևորագույն դեր է հատկացվում տարածքային գործոնին: Դա վերաբերում է ոչ միայն առանձին երկրի, պետության բնատարածքի մեծությանը, աշխարհագրական դիրքին, բնական ռեսուրսներով ապահովվածությանը, այլև տարածքային գործոնի նշանակությանը սահմանակից երկըների հետ առնչությունների, տարածաշրջանային և միջազգային այլ մեծ ու փոքր հիմնախնդիրների առումով: Դրանով է բացատրվում նաև «աշխարհաքաղականություն» բառի օտարալեզու հոմանիշը («գեոպոլիտիկա», հունարեն գեո — երկիր, պոլիս — քաղաք-պետություն, որտեղից էլ՝ պոլիտիկա — քաղաքականություն):

Աշխարհաքաղաքականության նախապատմությունը սկիզբ է առնում անտիկ աշխարհի մեծ մտածողներից, որոնք մեծ կարևորություն էին տալիս աշխարհագրական գործոնների ազդեցությանը մարդկության պատմական զարգացման վրա: Այդ տեսակետները առկա էին նաև միջնադարյան մտածողների, քաղաքական գործիչների և ճանապարհորդների աշխատություններում: Նոր ժամանակներում մեծ տարածում ստացավ աշխարհագրական դետերմինիզմի տեսությունը:

Ֆրանսիացի քաղաքական գործիչ և մտածող ժան Բոդենն իր «Պատմության ուսումնասիրության դյուրին մեթոդը» (1566 թ.) աշխատության մեջ փորձում էր բացահայտել ժողովրդի, պետության, նրա քաղաքականության և բնական միջավայրի կապը: Բոդենը կլիմայի ազդեցությամբ էր հիմնավորում հյուսիսի ժողովուրդների ֆիզիկական առավելությունը հարավի ժողովուրդների լեռնեցիների առավելությունը հարթավայրերի բնակիչների նկատմամբ:

Ֆրանսիացի փիլիսոփա Շառլ Մոնտեսքիոն Հին հռոմեական պետությանը նվիրված իր ուսումնասիրության մեջ հանգեց այն եզրակացության, որ Հռոմեական կայսրության կործանման գլխավոր պատճառներից էին պետության աշխարհագրանան դիրքը և սահմանների չափազանց մեծ ձգվածությունը, որոնք խանգարել են պետության համախմբմանն ու իշխանության կենտրոնացմանը: Իր «Օրենքների ոգու մասին» (1748 թ.) աշխատության մեջ Մոնտեսքիուն քննարկում է պետության կառավարման ձևի վրա աշխարհագրական գործոնների ազդեցությունը: Մեծ նշանակություն տալով կլիմայական գործոնին՝ նա համարում էր, որ շոգ կլիման ծնում է ծուլություն, սպանում քաղաքացիական արիությունը, բռնակալական կառավարման պատճառ դառնում:

XIX դարի վերջերին աշխարհագրական դետերմինիզմի գաղափարները տիրապետող դարձան: Այդ գաղափարների զարգացման մեջ մեծ դեր ունեցավ գերմանացի նշանավոր մտածող Ֆրիդրիխ Ռատցելը: Նա հանգեց այն հետևության, որ պետության ճակատագրի վրա ազդող աշխարհագրական գործոններից առաջնայինը նրա զբաղեցրած տարածքի մեծությունն է: «Տարածությունը» սոսկ բնատարածք չէ, որ զբաղեցնում է պետությունը, տարածությունը քաղաքական ուժ է: Ռատցելի տեսական դրույթները դարձան աշխարհաքաղաքականության, մասնավորապես՝ նրա գերմանական դպրոցի հիմքը, որից հետագայում սնվում էր գերմանական ֆաշիզմի արտաքին քաղաքականությունը:

2) Ժամանակակից աշխարհաքաղաքականության ձևավորումը.

Ժամանակակից աշխարհաքաղաքականության հիմնադիրներից է ազգությամբ շվեդ իրավաբան Յուխան Չելենը: Նա հայտնի է առաջին հերթին որպես «գեոպոլիտիկա» եզրույթի և «Պետությունը որպես կենսաձև» նշանավոր աշխատության հեղինակ: Զարգացնելով իր ուսուցչի՝ Ռատցելի տեսակետը, որ բնատարածքը, որտեղ գտնվում է պետությունը, վերջինիս անբաժանելի բաղադրիչն է, Չելենը հանգեց այն հետևությանը, որ այդպիսի բաղադրիչներ են նաև մշակույթը, ազգաբնակչությունը, տնտեսությունը, կառավարման ձևը և այլ տարրեր: Չելենի մշակած այս հայեցակարգը հանգեցրեց աշխարհաքաղաքականության գլխավոր դրույթի վերանայմանը: Նախկին աշխարհագրական միջավայր — արտաքին քաղաքականություն դրույթին փոխարինեց աշխարհագրական միջավայր — մարդ, ժողովուրդ — արտաքին քաղաքականություն դրույթը:

Նոր ձևավորվող աշխարհաքաղաքական հայեցակարգերի շարքում հատուկ տեղ է զբաղեցնում «ծովային ուժի հայեցակարգը», որի հեղինակը ամերիկացի պատմաբան, նավատորմի ծովակալ Ալֆրեդ Մեխենն է: Հակառակ Ռատցելի և այլ հետազոտողների, որոնք պետության համար գլխավոր առավելություն համարում էին նրա մայրցամաքային կենտրոնական դիրքը, Մեխենը առավելությունը տալիս էր ծովային դիրքին: Նրա կարծիքով՝ խոշոր, համաշխարհային տերություն կարող է դառնալ այն պետությունը, որն ունի հարմարավետ ծովային (օվկիանոսային) դիրք: Զարգացնելով իր տեսակետը՝ Մեխենը դեռևս անցյալ դարի սկզբներին կանխատեսում էր, որ ԱՄՆ-ը պետք է դառնա աշխարհի առաջատար ծովային տերությունը և ուղղորդի համաշխարհային զարգացումը:

Աշխարհաքաղաքականության՝ որպես գիտական ուղղության ձևավորման մեջ իր որոշակի դերն է ունեցել նաև ֆրանսիացի Պոլ Վիդալ Բլաշը: Եթե Ռատցելը վճռական նշանակություն էր տալիս պետության տարածքի մեծությանը, աշխարհագրական դիրքին, ռելիեֆին, «տարածության զգացողությանը», ապա Բլաշը, չմերժելով դրանց կարևորությունը, իր հայեցակարգի կենտրոնում դնում էր մարդուն, բեակչությունը՝ համարելով, որ բնական միջավայրից բացի, մարդը նույնպես վճռական գործոն է, որը գործում է ոչ թե այդ միջավայրից կտրված, այլ նրա հետ «բնական միասնական համալիրի կազմում»:

Մերժելով բնական գործոնի դերի գերագնահատումը՝ Վիդալ Բլաշը հանգեց «պոսիբիլիզմի» հայեցակարգին, համաձայն որի պետության զարգացումն ունի երկու բաղադրիչ՝ տարածական և ժամանակային: Եթե տարածականը պայմանավորված է բնական պայմաններով, ապա ժամանակայինը՝ մարդկանցով, բնակչությամբ: Բնական պայմանները լոկ հնարավորություն են, որոնք կարող են իրողության վերածվել տվյալ տարածքը զբաղեցնող մարդկանց միջոցով միայն:

Ժամանակակից աշխարհաքաղաքագիտական մտքի հիմնադիր գործիչներ են նաև անգլիացի Հելֆորդ Մաքինդերը և գերմանացի Կարլ Հաուսհոֆերը: Մաքինդերի տեսության հիմնական գաղափարները շարադրված են 1904 թ. Մեծ Բրիտանիայի թագավորական աշխարհագրական ընկերությանը ներկայացված «Պատմության աշխարհագրական առանցքը» զեկուցման մեջ: Ըստ Մաքինդերի ելակետային դրույթի՝ համաշխարհային պատմությունը պետք է դիտարկել որպես օվկիանոսային և մայրցամաքային տերությունների հակամարտություն, որտեղ ուժերի հարաբերակցությունը փոխվում է հօգուտ մեկ կամ մյուս ուժային կենտրոնի: Աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների ժամանակաշրջանում տեղի ունեցավ «եվրոպական տարածքի» ընդարձակում և հաստասվեց եվրոպական ծովային տերությունների համաշխարհային տիրապետությունը:

Մաքինդերի բոլոր դատողությունների ու տեսական դրույթների հիմքում ընկած էր իր հայրենիքի՝ Բրիտանական կայսրության պետական շահը: Մեծ Բրիտանիայի և ընդհանրապես օվկիանոսային պետությունների համար նա մեծագույն վտանգ էր համարում մայրցամաքային տերությունների՝ Ռուսաստանի և Գերմանիայի միավորումը: Աշխարհի «մայրցամաքային կեսում» Մաքինդերն առանձնացնում էր նրա կենտրոնական հատվածը, որը հետագայում կոչվեց «տարածքային միջուկ»: Հարտլանդի սահմանների մեջ ընդգրկվում էր Ռուսաստանի մեծ մասը, Մոնղոլիան, Տիբեթը, Արևելյան ու Կենտրոնական Եվրոպան, Փոքր Ասիան, Հայաստանը: Մաքինդերի կարծիքով՝ աշխարհի կենտրոնը Եվրասիա մայրցամաքն է, իսկ նրա կենտրոնը Հարտլանդը («աշխարհի սիրտը»), այսինքն՝ այն աշխարհագրական պլացդարմը, որտեղից կարելի է վերահսկել ամբողջ աշխարհը:

Գերմանացի պրոֆեսոր, զինվորական ու պետական գործիչ Կարլ Հաուսհոֆերի հայացքների ձևավորման համար ելակետային է Ռատցելի այն դրույթը, որ ամեն մի երկիր իր ազգային-պետական զարգացման համար բավարար տարածության կարիք ունի, և այդ տարածությունը նա կարող է ձեռք բերել միայն նվաճումների ճանապարհով: Խորացնելով այդ դրույթը՝ Հաուսհոֆերը հանգեց Մեծ տարածքների գաղափարին:

Անտիկ աշխարհում այդպիսի Մեծ տարածք է եղել Միջերկրածովյան շրջանը, որը ձգվում էր արևելք-արևմուտք ուղղությամբ: Այդ ուղղվածությամբ էքսպանսիա էին իրականացնում փյունիկեցիները, հույները, հռոմեացիները, հետագայում՝ արաբները: Այն իր գագաթնակետին հասավ աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների ժամանակաշրջանում, երբ թափ առավ Պորտուգալիայի, Իսպանիայի և Մեծ Բրիտանիայի էքսպանսիան այլ աշխարհամասերում: Հաուսհոֆերը Եվրասիայի հյուսիսում այդպիսի էքսպանսիա էր համարում Ռուսաստանի տարածքային ընդարձակումը Արևելյան Եվրոպայից դեպի Հեռավոր Արևելք ու Խաղաղ օվկիանոս:

XX դարի վերջերին «ծովային ուժի» ու «ցամաքային ուժի» հակադրությանն ինքնատիպ մեկնաբանություն տվեցին մի շարք ամերիկյան հետազոտողներ, այդ թվում՝ հայտնի քաղաքագետ Զիգմունդ Բժեզինսկին: Մեզ համար առանձնակի հետաքրքրություն է ներկայացնում «Հինգ ծովերով եզրավորված ցամաքի» գաղափարը: Այս ցամաքը մերձավորարևելյան այն տարածաշրջանն է, որ շրջապատված է Սև, Միջերկրական, Կարմիր, Կասպից ծովերով և Պարսից ծոցով: Դա Ասիայի, Եվրոպայի և Աֆրիկայի հատման հատվածն է: Ակնհայտ է, որ այդ տարածքի կենտրոնական մասում են գտնվում Հայկական լեռնաշխարկն ու Միջագետքը:

Այսօր ստեղծվող գրականություն

Անրի Գրիգորյան | ԿԻՆԸ

Ինձ շատ դուր եկավ այս պատմվացքը, շատ հետաքրքիր և որոշ չափով էլ տարօրինակ էր ։ Պատմությունը մի տղայի մասին էր, ով մի հարևան ուներ, այդ հաևանն էլ մի ծիրանի ծառ։ Այդ տղան քանի օր է նայում էր այդ պառավի ծառին և չէր հասկանում, թե ինչո՞ւ այդ պառաը չի օգտվում իր ծառից, մի հատ էլ չի թողնում, որ ուրիշները օգտվեն։ Մի օր այնպես է ստացվում, որ տղան գաղտնի պոկում և ուտում է պառավի ծիրանները և այդ ժամանակ նկատում է, թե ինչպես է մի երիտասարդ կին նայում իր վրա, բայց չէ՞ որ պառավը մենակ էր ապրում։ Հաջորդ անգամ պառավը, երբ տեսնում է, որ տղան ուտում է իր ծիրանները բարկանում և ուզում է կտրել ծառը։ Մի օր տղան հայտնվում է պառավի տանը և տեսնում, որ այնտեղ ոչ մի աղջիկ չկա, ավելին՝ պառավն է հենց այդ աղջիկը։ Կարծում եմ՝ այդ պառավը հեչ էլ պառավ չէր, նա ուղղակի ձգտում էր իրեն այդպես ցույց տալ, իհարկե փոխաբերական իմաստով։ Նա չէր թողնում, որ իրեն մոտիկ գային, չէր թողնում, որ կպնեին իր ծառին, որն էլ իմ կարծիքով հենց իր սիրտն էր, բայց ինչպես տեսանք, տղային հաջողվեց համտեսել պառավի սրտից։ Պատմվածքում նաև մի հատված կա, երբ չգիտես՝ որտեղից տղայի գրպանում հայտնվում է մանդարին, և նա դա տալիս է պառավին, որն էլ իր հերթին կերպարանափոխվում է՝ դառնալով այն երիտասարդ աղջիկը, որին տղան տեսել էր։ Կարծում եմ՝ տղան իր սիրտն է տալիս պառավին, որպեսզի նա ընդունի դեռ իր համար անհայտ զգացմունքները ։

«…Ես տաս տարի է ապրում եմ այս կնոջ հետ, բայց այս պատմությունը ինձ միևնույն է առեղծվածային է թվում: Ու ես այսօր միայն նկատեցի, որ նրա դեմքին կնճիռներ հայտնվեցին: Հետո՞ ինչ, եթե ես մինչև հիմա գլուխ չեմ հանել այս պատմությունից ու չեմ էլ կարողանում բացատրել, թե որտեղից հայտնվեց գրպանումս այն մանդարինը, կարևորն այն է, որ կինս ծերանում է ու ծերանում է բոլորից թաքուն ու միայն ինձ համար:»

Հայոց լեզու

40. Ո՞ր դարձվածքի իմաստն է սխալ բացատրված:

1) աչքերը կապել — պահմտոցի խաղալ

2) իր գլխի տերը լինել- սեփական բախտը տնօրինել

3) տակից դուրս գալ — մի բան հաջողությամբ կատարել

4) կաշին պլոկել — ծայրաստիճան շահագործել

41. Չայնը գլուխը գցել դարձվածքին ո՞ր իմաստը չի համապատասխանում:

1) սպառնալ մեկին

2) շատ բարձր գոռգոռալ

3) խիստ բարձր խոսել

4) բարձր ձայնով երգել

42. Քարը փեշից քափել դարձվածքին ո՞ր իմաստը չի համապատասխանում:

1) չհակառակվել, զիջել

2) այլևս չհամառել

3) անհաջողությունից խուսափել

4) համաձայնության գալ

43. Քթից այն կողմ չտեսնել դարձվածքին ո՞ր իմաստը չի համապատասխանում:

1) անհեռատես լինել

2) կարճամիտ լինել

3) սահմանափակ մտածել

4) իրենով հիացած լինել

44. Օդով կերակրվել դարձվածքին ո՞ր իմաստը չի համապատասխանում:

1) ապրուստի միջոցներից զուրկ լինել

2) ուտելու բան չունենալ

3) սին հույսերով ապրել

4) սակավախոս լինել

45. Ո՞րն է շունը տիրոջը շճանաչել դարձվածքի իմաստը:

1) խիստ անպատվել

2) կյանքի փորձ չունենալ

3) սաստիկ չարչարվել

4) կարգուկանոն չլինել

46. Ոտքերն ընկնել դարձվածքին ո՞ր իմաստը չի համապատասխանում:

1) մեկի հովանավորությանը դիմել

2) ստորաքարշություն անել

3) մեկի հանդեպ հիացմունքով լցվել

4) խնդրել, աղերսել

47. Բաց աչքով դարձվածքին ո՞ր իմաստը չի համապատասխանում:

1) անքուն

2) զգոն

3) աչալուրջ

4) անկեղծ

73. Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են հոդակապով:

1) հեռավոր, տարագիր, շաքարավազ, արագավազ

2) ժպտադեմ, բարեկամ, հուսահատ, գահավիժել

3) բարեկիրթ, մականուն, մակաբույծ, թերակղզի

4) անավարտ, հետևաբար, կիսանդրի, հանդիպակաց

74. Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են ածանցավոր:

1) առողջ, դիմադիր, հավք, անորոշ

2) կախյալ, մինչև, առանց, գերաճ

3) լցոն, փառք, օրինակ, բաժին

4) հասուն, միջև, որովհետև, միջոց

75.Ո՞ր շարքի ոչ բոլոր բառերում ան նախածանց կա։

1) անբասիր, անբավ, անբնակ, անբիծ

2) անդեմ, անդորը, անդադար, անդատ

3) անզարմ, անզգայունակ, անզորություն, անզուգանկան

4) անժամկետ, անժամանակ, անժպիտ, անժույժ

76. Ո՞ր շարքի ոչ բոլոր բառերում ածանց կա:

1) գոհացում, գոհունակ, գոհություն, անգոհ

2) ենթամաշկ, ենթամաս, ենթաշրջան, ենթաշերտ

3) երկվություն, երկամյա, երկուական, երկրորդ

4) լեռնագագաթ, լեռնային, լեռնանցում, լեռնոտ

77. Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են նախածանցավոր:

1) առերես, առևտուր, առհավետ, առաջ

2) տարանջատ, տարբեր, տարակույս, տարարմատ

3) նախնի, նախագահ, նախահաշիվ, նախանձ

4) վերադարձ, վերակարգ, վերընթաց, վերնատուն

73. Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են հոդակապով:

1) հեռավոր, տարագիր, շաքարավազ, արագավազ

2) ժպտադեմ, բարեկամ, հուսահատ, գահավիժել

3) բարեկիրթ, մականուն, մակաբույծ, թերակղզի

4) անավարտ, հետևաբար, կիսանդրի, հանդիպակաց

74. Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են ածանցավոր:

1) առողջ, դիմադիր, հավք, անորոշ

2) կախյալ, մինչև, առանց, գերաճ

3) լցոն, փառք, օրինակ, բաժին

4) հասուն, միջև, որովհետև, միջոց

75.Ո՞ր շարքի ոչ բոլոր բառերում ան նախածանց կա։

1) անբասիր, անբավ, անբնակ, անբիծ

2) անդեմ, անդորը, անդադար, անդատ

3) անզարմ, անզգայունակ, անզորություն, անզուգանկան

4) անժամկետ, անժամանակ, անժպիտ, անժույժ

76. Ո՞ր շարքի ոչ բոլոր բառերում ածանց կա:

1) գոհացում, գոհունակ, գոհություն, անգոհ

2) ենթամաշկ, ենթամաս, ենթաշրջան, ենթաշերտ

3) երկվություն, երկամյա, երկուական, երկրորդ

4) լեռնագագաթ, լեռնային, լեռնանցում, լեռնոտ

77. Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են նախածանցավոր:

1) առերես, առևտուր, առհավետ, առաջ

2) տարանջատ, տարբեր, տարակույս, տարարմատ

3) նախնի, նախագահ, նախահաշիվ, նախանձ

4) վերադարձ, վերակարգ, վերընթաց, վերնատուն

HOMEWORK

Section 6

9) 1. The policeman asked the boy where he had taken it.
The policeman said to the boy: “Where did you take it?”
2. He said: “I really want to buy this new car for you.
He told to me he really wants to buy this new car for him.
3. “Do you think you could live entirely on your own for six months, “said Tom,” or would you get bored?”
Tom asks if I thought I could live entirely on my own for six months or if I would get bored.
4. Peter said: “I may bring someone with me to the party tomorrow.
Peter said he might bring someone with him to the party the following day.
5. Our teacher said to us, “Be quiet, please!”
Our teacher said that we must be quiet.

10) 1. She said to Liza: “Does he usually take his wife with him when he goes on a business trip?”
She asked Liza if he usually took his wife with him when he went on a business trip.
2. Mother said to us: “You shouldn’t buy this house. It is on the main road.
Mother advised us not to buy that house as it was on the main road.
3. They said: “There was a terrible storm in the south-west of the USA last night.”
They said that there had been a terrible storm in the south-west of the USA the previous night.
4. The teacher said to us, “Hand in your papers. The time is up.
The teacher told us hand in our papers but the time was up.
5. He asked me what effect the treatment had on her.
He said to me: “What effect does the treatment have on her?”

11) 1. “Will you have finished your work by the time I arrive?” said my friend.
My friend asked me if I would have finished my work by the time he arrives.
2. Pam said to us: “My son is allowed to watch television after dinner only if he has finished his homework.
Pam told us that her son was allowed to watch television after dinner only if he had finished his homework.
3. Lucy asked me: “How did you like your dinner with Mr. Jackson on Sunday?”
Lucy asked if I have liked my dinner with Mr. Jackson on Sunday.
4. The girl asked him not to buy a ticket as she didn’t want to go to the cinema that day.
“Please, don’t buy a ticket, I don’t want to go to the cinema today,” the girl said to him.
5. He said: “You can’t find anything interesting here. Go to the bookshop.
He said that I couldn’t find anything interesting there and advised me to go to the bookshop.

12) 1. The guide said to us: “They destroyed all the masterpieces which reminded of that civilization.”
The guide told to us that they destroyed all the masterpieces which reminded of that civilization.
2. “They are satisfied with my job.” Sam said.
Sam said that they were satisfied with his job.
3. “Could you show me this dress, please?” said Ann to the sales assistant.
Ann asked the sales assistant to show her that dress.
4. Mr. Ronald asked: “Where is the symposium supposed to be held tomorrow?”
Mr. Ronald wondered where the symposium was supposed to be held the next day.
5. Jessie reminded Mary to turn off the TV.
Jessie said, “Mary, don’t forget to turn off the TV.”

13) 1. Betty paused for a while and asked who that man was.
Betty paused for a while and asked, “Who is this man?”
2. “Lily, take the posters to the teachers’ room, please,” the teacher said.
The teacher asked if Lily took the posters to the teachers room.
3. “Does George know you are leaving the day after tomorrow?” asked Pam.
Pam asked if George knew I was leaving in two days’ time.
4. Kate said, “Carla has been my best friend since our childhood.”
Kate said that Carla had been her best friend since their childhood.
5. Greg said, “I am sorry to interrupt you, Mary.
Greg told her that he was sorry to interrupt Mary.

14) 1. “I can’t live on my basic salary,” said Peter. “I’ll have to offer to do overtime.”
Peter told he couldn’t live on his basic salary and he had to offer to do overtime.
2. “Lucy, would you like me to bake a cake for your birthday party?” Ann said.
Ann asked Lucy if she wanted her to bake a cake for her birthday party.
3. “Who did you give the money to?” she said to me.
She asked me who I had given the money to.
4. He said that they made $450 a week and sent most of it to their wives.
“We make $450 a week,” he said, “and send most of it to our wives.”
5. Mother said to me. “Don’t go out without a raincoat.
Mother said that I didn’t go out without a raincoat.

15) 1. He asked me if I minded working on the night shift.
“Do you mind working on the night shift?” he asked me.
2. They said they would light a fire and cook the sausages over it.
They said: “We’ll light a fire and cook the sausages over it.”
3. “How many people know the combination of the safe?” said the detective.
The detective asked how many people knew the combination of the safe.
4. I asked Brian why he didn’t go back to Singapore.
“Brian, go back to Singapore, please,” I said.
5. The workers said: “We earn three times as much in this factory as we would in our own country.
The workers said they earn three times as much in this factory as they will in their own country.

16) 1. “Did any of you actually see the accident happen?” said the policeman.
The policeman asked if some of us had actually seen the accident happen.
2. Ann said Jack’s parents had asked her to supper the following night and asked what she should wear.
“Jack’s parents have asked me to supper tomorrow night,” said Ann. “What should I wear?”
3. Lily said to her sister: “Don’t forget to take your umbrella.”
Lily reminded her sister to take her umbrella.
4. Bob said to Ted: “Thanks. You were very kind to me yesterday.
Bob thanked Ted for he had been very kind to him the day before.
5. Mother says: “When will you be able to take your little sister to the park, Ben?”
Mother asked Ben if when he will be able to take his little sister to the park.

17) 1. “When the doorbell rang, I was reading,” says Suzan.
Suzan told us she was reading when the doorbell rang.
2. “I can’t come. I am getting ready for my exam,” he said.
He said he couldn’t come as he was getting ready for his exam.
3. The teacher said to Andrew: “Are you sorry for what you did?”
The teacher asked if Andrew was sorry for what had he done.
4. “I wasted all my money last month,” Rick said to George.
Rick told George that he had wasted all his money the previous month.
5. The manager asked what time the meeting would take place the next day.
The manager said: “What time will the meeting take place tomorrow?”

18) 1. Tina said: “I will solve this problem tomorrow.
Tina promised to solve that problem the next day.
2. Andy asked Lucy to give him one more chance to prove it.
Andy said: “Lucy must give me one more chance to prove it.”
3. “If you saw my father, you’d recognize him at once,” she said to me.
She said to me that if I saw her father I’d recognize him at once.
4. “Let’s stay in till the rain has stopped,” Jim said.
Jim suggested staying in till the rain had stopped.
5. Peter said: “When do I have to take the book back?”
Peter wondered when he has to take the book back.

19) 1. Sandy said: “I want to buy this cottage but I don’t have enough money.
Sandy said I want to buy this cottage but I don’t have enough money.
2. I asked Brian why he didn’t go back to Singapore.
“Brian, go back to Singapore, please,” I said.
3. “Don’t forget to use the indicators,” said the police instructor.
I advised the police instructor to use the indicators.
4. “When the rain stops, can we go out, Dad?” said the children.
The children asked their father if they could go out when the rain stopped.
5. I have some guests from Boston today,” says my father.
My father says he has some guests from Boston today.

20) 1. David told me that he had had a job interview the previous day.
David said: “I have had a job interview yesterday.
2. “How did you learn about the accident yesterday?” she said.
She asked me if how I had learnt about the accident the day before.
3. “Remember to switch off the light when you’ve finished, Jane,” said her mother.
Jane’s mother reminded her to switch off the light when she had finished.
4. Daniel said: “Soledad, will you write down your e-mail address, please?”
Daniel asked Soledad to write down her e-mail address.
5. “Let’s go to the swimming pool next week,” Rudy says.
Rudy suggested going to the swimming pool the next week.

Section 11

15) 1. I haven’t been to a football match for a long time.
2. We were greatly shocked by Albert’s behaviour.
3. These folders should have been sent to a USB flash.
4. Who was your house designing by?
5. The Amazon, the world’s largest tropical rainforest, covers an area of about 2.8 million square miles.

16) 1. A new apparatus for the deaf was invented recently.
2. The social grants will have been reduced by next year.
3. I have never been treated like that before.
4. I don’t want you to spend your money on me; we’ll go Dutch treat.
5. Antonio Banderas has been in numerous hit movies.

17) 1. The fence was painted in two applications.
2. Was he injured in the accident?
3. They broke off their engagement just two days before the wedding.
4. You needn’t have bought such an expensive watch.
5. After only a year in the sports club, the youngest player was elected to the committee.

18) 1. These exotic plants should have been watered twice a day.
2. The exterior of the house was washed using warm water and a mild detergent.
3. They were killed in the earthquake.
4. The government must deal with unemployment.
5. Electricity lines had brought down, leaving thousands of houses without electricity.

19) 1. The essays are to be handed in on Monday.
2. Before the conference we had drawn up a plan to stop drug trafficking.
3. All the chinks and pores in the walls were sealed with putty.
4. The stress of the last few weeks has broken me down.
5. Featured in many Spanish and American films, Banderas often being used a musical performer as well.

20) 1. A five-star hotel was being built next to the cinema.
2. The draught blew out the candle.
3. Why were these important documents left on the desk?
4. After the putty had had a chance to dry, the exterior could be painting.
5. Winds are caused by air moving from a high-pressure area to a low-pressure area.

21) 1. We have thought of all eventualities.
2. The explosion was believed to have been caused by a mine.
3. Our concert hall was being decorated the whole day.
4. This event will build up his confidence.
5. In his first American movie role Banderas, still speaking no English, was forced to learn his lines phonetically.

22) 1. They will call on the rebels to stop fighting.
2. The wounded soldiers are surely being taken care of.
3. The police let her off with a fine.
4. Their new album must have been released this week.
5. Mother Teresa was awarded the Nobel Peace Prize in 1979 for her humanitarian work.

23) 1. A whole week was needed to finish this part of the job.
2. Being washable and easy to apply, a latex paint was used.
3. You should be careful when working on electrical equipment.
4. That strange event is still being talked about.
5. It was later admitted that the information had been obtained from unreliable sources.

24) 1. Documents are usually written in ink.
2. I was careful to apply the paint evenly in order not to apply two coats.
3. Mr Boddington’s new book may be published in January.
4. She was brought up in a friendly atmosphere.
5. More antioxidants are found in a glass of pomegranate juice than in red wine.

25) 1. Millions of dollars’ worth of damage caused by a storm last night.
2. The new product is supposed to come out soon.
3. I must get my dad to buy me a new computer.
4. The delegation was impressed by the places of interest in Paris.
5. Carrots are given to young children as a substitute for snacks high in sugar.

26) 1. Many people had rescued from the floods by fire-fighters.
2. Is English spoken in many countries all around the world?
3. Life’s a succession of lessons which must be lived to be understood.
4. Father’s shirt is being ironed by my younger sister.
5 The Amazon Rainforest gets its life from the majestic Amazon River.

27) 1. The roads were blocked by fallen trees.
2. Instead of buying a new car, have your old one repaired.
3. Will be these documents taken to the head office next Monday?
4. Very little is needed to make a happy life.
5. Compounds found only in pomegranates are shown to benefit the blood vessels.

28) 1. The cyclist was hit by a trailer truck.
2. A policeman stopped Tom for speeding.
3. The work should do by yourself to achieve good results.
4. How much money is being transferred to you?
5. The paint bucket had to be hung on the top of the ladder while working.

29) 1. A good computer was recommended to me.
2. The River Reiner burst its banks after a heavy rain.
3. My sister has been promoted to a management position at work.
4. Mr. Harrington had us replace the broken window.
5. Tangerine oil is considered to reduce anxiety.

30) 1. A tall ladder was needed to paint the kitchen ceiling.
2. Firefighters had received hundreds of calls for help.
3. When painting, a color very close to the original used by me.
4. Fruit and vegetables are bought at the greengrocer’s.
5. During World War I Ernest Hemingway was wounded on the Italian front.

19-րդ դարի երկրորդ կեսի և 20-րդ դարի սկզբի մշակութային վերելքը

1) Հայ մշակույթի վերելքի նախադրյալները:

XIX դ. երկրորդ կեսին և XX դ. սկզբներին արդյունաբերական հասարակության քաղաքակրթական նվաճումների հետ անմիջական շփումը, դրանց մի մասի յուրացումն ու համադրումը ազգային ավանդական արժեհամակարգի հետ ապահովեցին հայ մշակույթի առաջընթացը բուն Հայաստանում և մերձավոր հայաբնակ շրջաններում ու հայկական գաղթավայրերում: Եվրոպայի հեղափոխական գաղափարներն ու շարժումները, գիտության, տեխնիկայի ու արվեստի զարգացման արդյունքներն արևելահայ ու արևմտահայ մշակույթի վերելքի կարևոր նախադրյալներ էին:

Ռուսաստանում արդյունաբերական հասարակության ձևավորումն ու զարգացումը, ռուսական հզոր գրականությունն ու արվեստը էական ազդեցություն ունեցան արևելահայության մշակութային առաջընթացի վրա: XIX դ. երկրորդ կեսին մշակութային կյանքում նախաձեռնությունն անցնում է
եվրոպական կրթություն ստացած երիտասարդ մտավորականությանը, որը բերում է նոր աշխարհընկալում և տարածում առաջադիմական գաղափարներ: Հայ գաղթավայրերը ևս մշակութային կարևոր կենտրոններ էին: Մեծ դեր կատարեցին Վենետիկի և Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության գործիչները: Մշակութային կյանքի վերելքին նպաստեց հայ քաղաքական ու հասարակական կազմակերպությունների գործունեությունը: Հայկական առաջին քաղաքական կազմակերպություններն իրենց կարևոր խնդիրն էին համարում ժողովրդին առաջադիմական գաղափարներով կրթելը:

2) Կրթական համակարգը:

XIX դ. երկրորդ կեսից կրթական համակարգը վերելք է ապրում Արևելյան Հայաստանում՝ չնայած ցարական վարչակարգի հարուցած դժվարություններին: Կարևոր նորություն էր աշխարհիկ կրթության ծավալումը. ներդրվեցին ուսուցման առաջադիմական մեթոդներ, աշխարհականացվեցին դասավանդվող առարկաները: Արևելահայությունն ուներ երկու տեսակի դպրոց՝ պետական և ազգային: Պետական դպրոցներում ուսուցման պարտադիր լեզուն ռուսերենն էր: Աստիճանաբար աճեց պետական դպրոցների թիվը: Դրանց շարքում աչքի ընկան Երևանի գավառային և Հռիփսիմյան իգական գիմնազիաները: Կարևոր դեր ուներ նաև Երևանի ուսուցչական սեմինարիան:

Ժողովրդին կրթելու հիմնական հաստատություն դարձավ եկեղեցական-ծխական տարրական դպրոցը: Այստեղ
դասավանդում էին կրոն, հայերեն և ռուսերեն, վայելչագրություն, թվաբանություն, երգեցողություն, նաև տրվում էին նախնական գիտելիքներ աշխարհագրությունից, բնագիտությունից, պատմությունից: Հայկական գրեթե բոլոր բնակավայրերում բացվեցին տարրական դպրոցներ։

Բացվեցին նաև իգական դպրոցներ, որոնք կյանքի կոչելու գործում մեծ է Պերճ Պռոշյանի ավանդը: Նրա անմիջական ջանքերով 1864 թ. Շուշիում և 1866 թ. Երևանում բացվեցին իգական դպրոցներ: Այսպիսի դպրոցներ բացվեցին նաև Ալեքսանդրապոլում և Թիֆլիսում: Արևելահայ կրթական համակարգում մեծ նշանակություն ձեռք բերեց 1874 թ. կաթողիկոս Գևորգ Դ-ի նախաձեռնությամբ էջմիածնում բացված հոգևոր ճեմարանը: Թեև ճեմարանի գլխավոր խնդիրը հոգևորականներ պատրաստելն
էր, այն դարձավ հայագիտական խոշոր
կենտրոն, որտեղ կրթություն են ստացել և դասավանդել XIX դ. երկրորդ կեսի և XX դարասկզբի հայ մշակույթի, գիտության և ազգային ու հասարակական բազմաթիվ նշանավոր գործիչներ: Իրենց բեղմնավոր գործունեությունն էին շարունակում Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցը,
Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանը:

Արդեն 1914-1915 ուսումնական տարում Այսրկովկասում կար 400 հայկական
եկեղեցական դպրոց՝ 31 հազարից ավելի աշակերտով: Օսմանյան կայսրության կազմում ապրող արևմտահայությունը կրթության ոլորտում հաստատուն քայլեր էր կատարում: 1857 թ. Վարագա վանքում
Մկրտիչ Խրիմյանը բացեց Ժառանգավորաց վարժարանը: Արևմտյան Հայաստանում հատկապես կարևորվում էր ուսուցիչներ պատրաստող դպրոցների բացումը: 1878 թ. աշնանը Վանում հիմնվեց «Վարժապետանոցը», որի տեսուչն էր Մ. Փորթուգալյանը:

Կարինի ուսումնական հաստատությունների մեջ ամենահռչակավորը 1881 թ. բացված Սանասարյան միջնակարգ վարժարանն էր: Ուսուցիչների մեծ մասը մեծահարուստ Մկրտիչ Սանասարյանի միջոցների հաշվին բարձրագույն կրթություն էր ստացել Գերմանիայում՝ Լայպցիգի համալսարանում: 1889 թ. Կ. Պոլսի մերձակա Արմաշի վանքում բացվեց դպրեվանք՝ բարձրագույն հոգևոր ուսումնական հաստատություն։ Արդեն XX դ. սկզբին Արևմտյան Հայաստանում կար 800 հայկական դպրոց՝ 82 հազար աշակերտով: Հայկական գաղթավայրերում գործում էին բազմաթիվ նշանավոր ուսումնական հաստատություններ, որոնցից աչքի էր ընկնում 1870 թ. Վենետիկի Ռափայելյան ու Փարիզի Մուրադյան վարժարանների
միավորմամբ ստեղծված Մուրադ-Ռափայելյան վարժարանը: Հայկական մշակույթը պահպանեց իր ինքնատիպությունն ու միասնությունը, կարևոր դեր խաղաց ազգային համախմբման և ժողովրդի մեջ առաջադիմական գաղափարների տարածման գործում:

People recognize a difference between children and adults. What events make a person an adult?

Every stage of life has its own qualities as a childhood is the best time of a person’s life and the adulthood is the time with lots of responsibility and work. There is fine line between childhood and adulthood. There are several events happen in a person’s life, which makes a child an adult like going to university, getting a job and the most important being a life partner.

First of all, when a child goes to university , she is no longer a kid. Officially, when a child becomes eighteen years old, people consider her as an adult in my country. In university, a person get a chance to analyze a world with his own view point and faces lots of challenges. A person has to deal with all trouble alone without asking help from parents .These ample of experiences help a person to become an adult.

Secondly, getting a job is an event, which makes a child an adult. Apparently, all children are depended on their parents for financial help, but after graduating from a university, a person has to find a job in order to become financial stable. She gets an opportunity to manage money by own, learns new lessons of life. After getting a job, one looks forward to help parents with those money and makes plan for future saving. Finally, the most crucial event of a life is marriage. Indeed, this responsibility is huge one, which definitely converts a child an adult.

In conclusion, a child becomes an adult by several occasions like going university, starting a job and getting married. All experiences and responsibility make a child an adult.

Հայոց լեզու

1) էջ 30, վ. 5-15

5. Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են իրար հոմանիշ:

1) գովել, դրվատել, պախարակել, փառաբանել

2) բիլ, լուրթ, կապուտակ, մով

3) հեծկլտալ, փղձկալ, ործկալ, արտասվել

4) դժվար, դյուրին, բարդ, խրթին

6. Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են իրար հոմանիշ:

1) հանդիմանել, կշտամբել, նզովել, դատապարտել

2) անվայելուչ, անպարկեշտ, լպիրշ, լկտի

3) չքնաղ, չքմեղ, աննման, չնաշխարհիկ

4) պոռթկալ, հրկիզել, բռնկվել, պայթել

7. Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են իրար հոմանիշ:

1) պաղատել, թախանձել, խնդրել, աղաչել

2) պատատուկ, պատնեշ, պարիսպ, պատ

3) քամահրել, վատաբանել, դժգոհել, նախատել

4) չարախոսել, բամբասել, զրպարտել, կեղեքել

8. Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են իրար հոմանիշ:

1) ոստնել, ցատկել, թռչել, գայթել

2) փոկ, գոտի, ամրան, պարան

3) մերձ, մոտ, կիպ, սերտ

4) ապաքինել, բուժել, դարմանել, սրսկել

9. Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են իրար հոմանիշ:

1) արգելել, շանթարգել, խոչընդոտել, կաշկանդել

2) արդար, աչառու, իրավացի, անմեղ

3) դեղին, շիկավուն, դեղձանիկ, խարտյաշ

4) վարագուրել, քողարկել, թաքցնել, սքողել

10. Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են իրար հոմանիշ:

1) շոգ, ջերմ, տոթ, տաք

2) զիջել, զեղչել, ընկրկել, նահանջել

3) հակիրճ, սեղմ, համառ, կարճ

4) կտրուկ, ստեպ-ստեպ, հաճախ, շատ

11. Ո՞ր շարքի ոչ բոլոր բառերն են իրար հոմանիշ:

1) պաշտել, աստվածարել, երկրպագել

2) կասկած, վարանում, տարակուսանք

3) պչրել, ծեքծեքել, սեթևեթել

4) խոհեմ, շրջահայաց, թանձրամիտ

12. Ո՞ր շարքի ոչ բոլոր բառերն են իրար հոմանիշ:

1) երկնագույն, խաժ, լուրթ

2) իջևան, հանգրվան, օթևան

3) զավեշտ, ծաղր, հեգնանք

4) ամենևին, բնավ, երբեմն

13. Ո՞ր շարքի ոչ բոլոր բառերն են իրար հոմանիշ:

1) երևի, գուցե, թերևս

2) ընդամենը, սոսկ, միայն

3) նախապես, վաղօրոք, կանխապես

4) կատակաբան, զազրաբան, զավեշտախոս

14. Ո՞ր շարքի ոչ բոլոր բառազույգերն են կազմված հոմանիշներից:

1) թեթևաքայլ-թեթևաշարժ, թափուր-դատարկ

2) ըստ երևույթին-երևի, տոհմ-գերդաստան

3) եղծել-արատավորել, եզրահանգել-մտասևեռվել

4) ենթադրաբար-հավանորեն, սանդուղք-ելարան

15. Ո՞ր շարքի ոչ բոլոր բառազույգերն են կազմված հոմանիշներից:

1) դրսևորել-հանդես բերել, բռի-անտաշ

2) գովք-փառաբանում, զարհուրելի-սահմռկեցուցիչ

2) էջ 34, վ. 35-40

3) ստահակ-սինլքոր, խոկալ-խոնջանալ

35. Ո՞ր դարձվածքի իմաստն է սխալ բացատրված:

1) բերանը ջուր առնել — չխոսել, պապանձվել

2) կյանքի ընկեր — լավ, ազնիվ ընկեր

4) հոգու հետ խաղալ — մեկին ձեռ առնել

36. Ո՞ր դարձվածքի իմաստն է սխալ բացատրված:

1) մտքի թելը կտրվել — մտադրությունից հետ կանգնել

2) մատը մատին չխփել — ոչինչ չանել, ծուլանալ

3) մինչև կոկորդը թաղված — մի բանով ամբողջովին զբաղված

4) աշխարհով մեկ լինել — շատ ուրախանալ

37. Ո՞ր դարձվածքի իմաստն է սխալ բացատրված:

1) սառույցին գրել — պարտավորությունը չկատարել

2) պղտոր ջրում ձուկ որսալ — խառնաշփոթ վիճակից օգուտ քաղել

3) ծայրը ծայրին հասցնել — իրար միացնել

4) ականջին օղ անել — միշտ հիշել, մտապահել

38. Ո՞ր դարձվածքի իմաստն է սխալ բացատրված:

1) թթու դնել — ձմռանը նախապատրաստվել

2) հեքիաթներ պատմել — ճիշտ չխոսել

3) ոսկի ձեռքեր ունենալ — շնորհքով, հմուտ լինել

4) գույնը գցել — սփրթնել

39. Ո՞ր դարձվածքի իմաստն է սխալ բացատրված:

1) թևի տակ առնել- նեցուկ կանգնել

2) սիրտը կախ — անտրամադիր

3) սառույցը շարժվել — աղետ պատահել

4) ձեռնոց նետել — մարտի հրավիրել

40. Ո՞ր դարձվածքի իմաստն է սխալ բացատրված:

1) աչքերը կապել — պահմտոցի խաղալ

2) իր գլխի տերը լինել- սեփական բախտը տնօրինել

3) տակից դուրս գալ — մի բան հաջողությամբ կատարել

4) կաշին պլոկել — ծայրաստիճան շահագործել

3) էջ 38, վ. 63-70

63. Ո՞ր նախադասության ընդգծված բառն է մյուս երեքին համանուն:

1) Սուր վերցնողը սրից էլ կընկնի:

2) Իմ սուր, արթուն ականջում Մի խոր ձեն է միշտ հընչում:

3) Ետևը սուր, առաջը ջուր, Սուգ, վայնասուն, իրարանցում.

4) Սուր ճոճելով ոչ մի լավ բանի էլ չես հասնի:

64. Ո՞ր բառը մյուսների հետ ընդհանուր արմատ չունի:

1) կենսակերպ

2) կյանք

3) կենարար

4) կայք

65. Ո՞ր բառը մյուսների հետ ընդհանուր արմատ չունի:

1) ձերբազատվել

2) ձեռնպահ

3) ձեղնահարկ

4) ձեռնածու

66. Որ շարքի բոլոր բառերն են պարզ:

1) արագիլ, հրավեր, արձան, գոմեշ

2) գեղարդ, բարակ, ամրակ, բողոք

3) զարմիկ, դադար, գալար, հովար

4) հանդարտ, կաղամբ, հարուստ, կորուստ

67. Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են պարզ:

1) ճանապարհ, ուղեղ, ուժեղ, լծակ

2) մանուշակ, հստակ, ճոպան, բանակ

3) աստիճան, դրոշակ, շաքար, ոստիկան

4) հավատ, կիսատ, չամիչ, մատնիչ

68. Ո՞ր շարքի բոլոր բառերն են բարդ:

1) նամակագիր, շաքարախտ, ծաղկեպսակ, կարմրամորթ

2) տեսախցիկ, հաղթաքարտ, դդմապուր, շաքարեղեգ

3) հաճոյախոս, բառաձև, վարկառու, գորգագործ

4) փշատերն, հայորդի, սրբավայր, սառցապատ

Կարդում ենք 20-րդ դարի 2-րդ կեսի հեղինակներից պատմվածքներ

1) Աղասի Այվազյան

«Չորս բարի պատ»

Այս պատմվածքը ընթերցելիս նկատեցի, որ այն ունի շատ գեղեցիկ նկարագրություն և գրելաոճ: Երբ կարդացի, թե ինչպես են ներխուժել հեղինակի սենյակ ՝ պատերի բացակայության պատճառով, հասկացա, որ դա շատ նման է մարդու անձնական կյանքին կամ ներաշխարհին: Պատերը նման են այն սահմաններին, որոնք մենք գծում ենք մեր և այլ մարդկանց միջև: Պատերի փլվելուն պես ցանկացած մարդ կարող է ներխուժել քո անձնական դաշտ, վարվել ինչպես կցանկանա, կարծես՝ դու չկաս: Ահա այսպիսի տպավորություն ունեցա պատմվածքն ընթերցելիս։

2) Հրանտ Մաթևոսյան

«Աշնան արև»

Դաժան ճակատագիր ուներ Աղունը` Հրանտ Մաթևոսյանի ստեղծագործության գլխավոր հերոսուհին: Որբ էր, մայրական սեր չէր զգացել, տասնհինգ տարեկանում ամուսնացել էր Սիմոնի հետ: Աղունը մտածում էր, որ այսպես թե այնպես մեկի հետ պետք է ամուսնանա, թող էդ մեկն էլ Սիմոնը լինի, մեկ է սերը սուտ է, սեր չկա: Մտածում էր՝ խորթ մորից կազատվի, բայց՝ ինչ ազատվել, ընկնում է սկեսրոջ ճանկը ու սկսում տառապել, հալածվել: Մի խոսքով Աղունի կյանքն անցնում է խոչընդոտներ հաղթահարելով: Բայց խոչընդոտներն ու կյանքի դաժանությունը երբեք չեն կոտրում, չեն սպանում իրեն: Երբեք հետ չի կանգնում առաջ գնալու ցանկությունից: Ինչպես ինքն է ասում`կյանքը մի անգամ է տրվում, պետք է կենտրոնում լինել, կյանքը վայելել, դա է մնում: Ինչ վայելում ես, այն էլ հետդ ես տանում: Թեկուզ լավ արարքներիդ համար արձան կառուցեն, քեզ համար ոչինչ չի փոխվում: Ըտանիքին, զավակներին, նույնիսկ դավաճան ամուսնուն նվիրված կին էր Աղունը: Միշտ առույգ էր ու կայտառ, կյանքով լեցուն: Ասում էր, որ զավակների ու հարսների հետ այդպես վատ չի վարվի, ինչպես իր սկեսուրը, ընտանիքը չի քանդի: Զավակների ընտանիքում միշտ խինդ ու խաղաղություն կլինի։ Իրենց տան տղամարդը Աղունն էր: Սիմոնին էլ փայտ կրծող էր անվանում։ Կյանքը շատ դասեր էր տվել Աղունին, բայց մեկ է, իր հոգու արևը չէր մարում երբեք, լիներ աշուն, թե ձմեռ: Աշնան արևը հենց ինքը՝ Աղունն էր՝ իր կյանքի աշնան արևի պես ջերմ ։

Արցախյան կոնֆլիկտ

1) Արցախյան հակամարտություն

Արցախյան հակամարտություն, ազգային-քաղաքական հակամարտություն Հարավային Կովկասում ադրբեջանցիների և հայերի միջև։ Այն ուներ պատմական և մշակութային մեկդարյա արմատներ, սակայն նոր հրատապություն էր գտել վերակառուցման տարիներին (1987-1988)՝ Հայաստանում և Ադրբեջանումազգային շարժումների կտրուկ աճի ֆոնին։ Հակամարտությունն ի սկզբանե դրսևորվում էր քաղաքացիական ակտիվ շարժմամբ, ապա և վերաճեց պատերազմի։ 1988 թվականի նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին երկու հանրապետությունների բնակիչների մեծամասնությունը ներգրավված էր այս հակամարտության մեջ, ինչպես նշել է Ա.Ն. Յամսկովը, և այն վերածվել է «ազգամիջյան դիմակայության», որը միայն ժամանակավորապես դադարեցվել էր Սպիտակի երկրաշարժի պատճառով: Խորհրդային ղեկավարության անպատրաստությունը համարժեք քաղաքական գործողությունների համար` սրված էթնիկական կռիվների համատեքստում, ձեռնարկված միջոցների անհամապատասխանությունը, կենտրոնական իշխանությունների կողմից ճգնաժամային իրավիճակի ստեղծման հարցում Հայաստանի և Ադրբեջանի հավասար մեղավորության հայտարարելը հանգեցրին երկու հանրապետություններում արմատական հակակոմունիստական ընդդիմության ի հայտ գալուն և ամրապնդմանը։

1991-1994 թվականներին այս առճակատումը հանգեցրեց լայնամասշտաբ ռազմական գործողությունների՝ Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզի և հարակից որոշ տարածքների վերահսկողության համար։ Ռազմական առճակատման առումով դրան գերազանցեց միայն չեչենական հակամարտությունը։ Սանտե Կորնելը նշել է, որ «Կովկասյան բոլոր հակամարտություններից, ղարաբաղյան հակամարտությունն ունի ամենամեծ ռազմավարական և տարածաշրջանային նշանակությունը։ 1990-ականների վերջին ղարաբաղյան հակամարտությունը նպաստեց Կովկասում և դրա շուրջ պետությունների հակառակ խմբավորումների ձևավորմանը»։

1994 թվականի մայիսի 5-ին ստորագրվեց հրադադարի և զինադադարի մասին Բիշքեկյան արձանագրությունը Հայաստանի, Լեռնային Ղարաբաղի և Ադրբեջանի հանրապետությունների միջև։ Ինչպես գրել է Գալինա Ստարավոյտովան, «միջազգային իրավունքի տեսանկյունից, այս հակամարտությունը հակասությունների օրինակ է երկու հիմնական սկզբունքների միջև. մի կողմից ՝ ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը, իսկ մյուս կողմից ՝ տարածքային ամբողջականության սկզբունքը, որի համաձայն հնարավոր է միայն սահմանի խաղաղ փոփոխություններ»։

2) Լուծման տարբերակները

Շարժման սկզբից հիմնախնդիրն ստացել է միջազգային բնույթ։ Իրանից և Ռուսաստանից բացի՝ 1992 թվականից հակամարտության կարգավորման միջնորդի դեր է ստանձնել նաև ԵԱՀԿ-ն։ 1991 թվականի սեպտեմբերին Ռուսաստանի և Ղազախստանի նախագահներ Բորիս Ելցինն ու Նուրսուլթան Նազարբաևը հանդես են եկել միջնորդական նախաձեռնությամբ։ 1992 թվականի մարտի 24-ին Հելսինկիում ԵԱՀԿ նախարարների խորհրդի մակարդակով որոշվել է ստեղծել Մինսկի խումբ՝ հակամարտող կողմերի միջև բանակցություններ վարելու և Մինսկի համաժողովի հրավիրումը նախապատրաստելու համար։ 1992 թվականի մայիսի 8-ին Թեհրանում ստորագրվել է Հայաստանի և Ադրբեջանի բարձրագույն ղեկավարների ու ԻԻՀ-ի համատեղ կոմյունիկե։ Սակայն տարածաշրջանում ռազմական գործողությունների ուժգնացման, հանդիպմանը Արցախի ներկայացուցիչների բացակայության պատճառով և Շուշիի ազատագրման հետևանքով ձեռք բերված պայմանավորվածությունները չեն իրականացվել։

1992 թվականի ամառվանից մինչև 1994 թվականի մայիսը բազմաթիվ փորձեր են արվել զինադադար հաստատելու ուղղությամբ, և այդ առումով, ՌԴ միջնորդությամբ և հակամարտության կողմերի ուղիղ բանակցությունների արդյունքում հաստատված զինադադարը, բանակցային գործընթացի խոշոր նվաճումն էր։ 1994 թվականի դեկտեմբերի 5-ին Բուդապեշտի գագաթնաժողովում ստեղծվել է Մինսկի խմբի և Մինսկի համաժողովի համանախագահության ինստիտուտը։ 1995 թվականի հունվարի 6-ին Ռուսաստանը Շվեդիայի հետ միասին դառնում է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ, իսկ փետրվարի 4-ին ԵԱՀԿ հովանու ներքո, համանախագահների առաջարկով, Ադրբեջանի, Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության միջև կնքվեց միջադեպեր լուծելու համաձայնագիր։ Մարտի 31-ի ԵԱՀԿ ավագների խորհրդի փաստաթղթում առաջին անգամ ԼՂՀ-ն նշվել է որպես հակամարտության կողմ։ Հիմնախնդրի լուծման համար առաջարկվել է մի քանի տարբերակ։

Փուլային լուծում և փաթեթային լուծում

Ի սկզբանե ձևավորվել է հակամարտության կարգավորման 2 մոտեցում՝ փուլային և փաթեթային լուծում։ Փուլային լուծման տրամաբանությունը ենթադրում է համաձայնության ձեռքբերում Արցախի կարգավիճակին չառնչվող հարցերում։ Մինչև 1995 թվականի վերջը գործընթացում գերիշխել է այդ մոտեցումը, և հակամարտության կողմերը բանակցել են զինված հակամարտության դադարեցման մասին քաղաքական մեծ համաձայնագրի կնքման շուրջ։

Ըստ փուլային տարբերակի՝ առաջին փուլում Ղարաբաղից դեպի արևելք և հարավ ընկած ներկայի շփման գծերի վրա տեղակայված ուժերը կհեռացվեն` հատկապես հաշվի առնելով Բարձր մակարդակի ծրագրավորման խմբի (ԲՄԾԽ) հանձնարարականները։ Ռազմական տեսակետից հիմնավորված բուֆերային գոտում կողմերին կբաժանեն՝ ԵԱՀԿ բազմազգ ուժերի առաջատար ջոկատների սկզբնական ծավալման և երկրորդ փուլի դուրսբերման ընթացքում անվտանգություն ապահովելու համար։ Երկրորդ փուլում Հայաստանի ուժերը, որոնք տեղաբաշխված են Հայաստանի սահմաններից դուրս, բերվում են այդ սահմաններից ներս, ԼՂ ուժերը բերվում են ԼՂԻՄ 1988 թվականի սահմանագծից ներս` բացառությամբ Լաչինի շրջանի, Ադրբեջանի ուժերը դուրս են բերվում սահմաններից անդին` ԲՄԾԽ հանձնարարականների հիման վրա, և Հայաստանի տարածքից։ Այն տարածքում, որ ընկնում է այդ դուրսբերման և ուժերի վերադասավորման տակ, կազմավորվում է «բուֆերային գոտի» և «բաժանարար գոտի»։ Բուֆերային գոտին տեղակայվում է 1988 թվականի ԼՂԻՄ սահմանագծի և Լաչինի շրջանի հյուսիսային և հարավային սահմանագծերի երկայնքով։ Ընդ որում, եթե երկու գոտիները պետք է ապառազմականացվեին, ապա բուֆերային գոտին չպետք է բնակեցվեր։ Վերականգնվում էին տրանսպորտի և կապի գծերը, ստեղծվում էր մշտական խառը հանձնաժողով և Հայ-ադրբեջանական միջկառավարական հանձնաժողով, ապահովվում էր փախստականների վերադարձ։ Այս տարբերակին հիմնականում համաձայն էր Հայաստանը, բայց ոչ՝ Ղարաբաղը և Ադրբեջանը։ Դա բացատրվում էր նրանով, որ Արցախի կարգավիճակը շարունակելու էր մնալ անորոշ:

1995 թվականի վերջին բանակցային գործընթացը փակուղի է մտել, ԵԱՀԿ նախարարների խորհրդի որոշմամբ սկսվել են զուգահեռ, ուղիղ բանակցություններ Հայաստանի և Ադրբեջանի նախագահների հատուկ բանագնացների միջև։ 1996 թվականի դեկտեմբերին ԵԱՀԿ Լիսաբոնի գագաթնաժողովում փորձ է արվել բանակցությունները դուրս բերել ստեղծված փակուղուց։ Սակայն գագաթնաժողովի գործող նախագահի հայտարարությունը, որով վերահաստատվում էր Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը և նախատեսում Արցախին ամենաբարձր կարգավիճակի շնորհում՝ Ադրբեջանի սահմաններում, ավելի է խորացրել փակուղային իրավիճակը։ Հայաստանը դեմ է քվեարկել այդ հայտարարությանը։ Դրանից հետո տեղի են ունեցել դիրքորոշումների կարծրացում, ուղիղ բանակցությունների դադարեցում և փաստացի հետընթաց։ 1997 թվականի փետրվարի 14-ին ԱՄՆ-ն ընդունվում է որպես ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի երրորդ համանախագահ։ Սեպտեմբերի 20-24-ը Մինսկի խմբի միջնորդները ներկայացնում են խաղաղ կարգավորման նոր ծրագիր, համաձայն որի` «Լեռնային Ղարաբաղը պետություն և տարածքային միավոր է Ադրբեջանի կազմում»։ Փաթեթային տարբերակով Լաչինը միջանցքի կարգավիճակ էր ստանում ժամանակավորապես, մինչև միջանցիկ ճանապարհի կառուցումը, իսկ հետագայում այդտեղ պետք է վերադարձվեր տեղացի բնակչությունը։ Արծարծվում էր նաև Շահումյանի շրջանի հարցը։ Մինչդեռ Հայաստանը հարցի կարգավորման հիմք չի ընդունել Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքը, քանի դեռ չեն ճշգրտվել Ադրբեջան-ԼՂ հարաբերությունները, և չի հստակեցվել ԼՂ քաղաքական կարգավիճակը:

Ստեղծված իրավիճակը հանգեցրել է ԼՂՀ-ի կողմից փուլային կարգավորման գաղափարի բացարձակ մերժմանը և ՀՀ-ում քաղաքական ճգնաժամի, որի հետևանքով 1998 թվականի փետրվարի 4-ին ՀՀ-ում տեղի է ունեցել իշխանափոխություն։ Նոր ղեկավարությունը որդեգրել է հակամարտության կարգավորման փաթեթային կամ համապարփակ մոտեցում և առանց նախապայմանի բանակցությունները վերսկսելու դիրքորոշում:

3) Հակամարտության ծագումը

Ղարաբաղյան հարցը ծագել է Ռուսական կայսրության փլուզման և Հարավային Կովկասում (Անդրկովկասում) ազգային պետությունների ձևավորման ժամանակաշրջանում: Նրա հիմքում ընկած էր ֆիզիկակական բնաջնջման մշտական վտանգից ազատվելու նպատակով ինքնորոշվելու և միասնական հայկական պետության մեջ վերամիավորվելու ձգտումը։

1917 թվականի աշնանը՝ Ռուսաստանում բոլշևիկների իշխանության գալուց և քաղաքացիական պատերազմը սկսվելուց հետո, Անդրկովկասը փաստորեն հայտնվեց ռուսական պետության այլ տարածքներից կտրված վիճակում: Այդ պայմաններում Անդրկովկասում ողջ իշխանությունը ստանձնեց Անդրկովկասյան կոմիսարիատը¹, որը 1918 թ. փետրվարի 10-ին (23-ին) գումարեց Անդրկովկասյան Սեյմը՝ խորհրդարան, որը կոչված էր սահմանել երկրամասի կառավարման կարգը և ձևավորել իշխանության մարմինները:

1918 թ. ապրիլի 9-ին Սեյմը Թուրքիայի ճնշման ներքո հայտարարեց Անդրկովկասի՝ Ռուսաստանից անջատման մասին և հռչակեց Անդրկովկասյան Դեմոկրատական Դաշնային Հանրապետությունը: Սակայն միացյալ դաշնությունը երկար չգոյատևեց․ անկախության առաջին իսկ օրերից հիմնական կուսակցությունների միջև ծագեցին սուր հակասություններ, որոնք հիմնականում վերաբերում էին թուրքերի ներխուժմանը: Մահմեդական կուսակցությունների դիրքորոշումը թույլ չտվեց կազմակերպված հակահարված տալ թուրքական զորքերին, ինչը վերջնական արդյունքում կանխորոշեց դաշնության փլուզումը:

1918 թ. մայիսի 26-ին Սեյմը՝ «հաշվի առնելով, որ Անդրկովկասյան անկախ հանրապետությունը ստեղծած ժողովուրդների միջև պատերազմի և խաղաղության հարցում ի հայտ են եկել արմատական տարաձայնություններ», փաստեց Անդրկովկասյան Դեմոկրատական Դաշնային Հանրապետության փլուզումը և վայր դրեց իր լիազորությունները: Նույն օրը Վրաստանը հռչակեց իր անկախությունը: Մայիսի 28-ին հռչակվեցին Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը և Հայաստանի Հանրապետությունը:

Սակայն նախքան Անդրկովկասյան Սեյմի փլուզումը ադրբեջանական կուսակցությունների ներկայացուցիչները գաղտնի պատվիրակություն ուղարկեցին Ստամբուլ՝ «երկրորդ թուրքական պետության» հռչակման հարցում աջակցություն ստանալու նպատակով երիտթուրքերի հետ բանակցելու համար: Երիտթուրքերի առաջնորդների հետ հանդիպման ընթացքում երկու կողմերը պայմանավորվեցին համագործակցության հետագա ծրագրերի մասին, մասնավորապես, թուրքական զինվորականների կողմից ապագա Ադրբեջանի զինված ուժերի ստեղծմանն օժանդակելու, նրանց ֆինանսավորելու և տեղացի թյուրքական բնակչության կողմից թուրքական զորքերին աջակցելու վերաբերյալ։

Արդեն 1918 թ. մայիսի վերջին Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետության առաջին մայրաքաղաք դարձած Գյանջա (Գանձակ) մտան թուրքական 5–րդ դիվիզիայի առաջապահ զորամասերը, իսկ մյուս օրը Թավրիզից այնտեղ տեղափոխվեց թուրքական գեներալ Նուրի Փաշան, ով անհապաղ ձեռնամուխ եղավ Կովկասյան իսլամական բանակի կազմավորմանը: Նրա կազմի մեջ մտան թուրքական բանակի Կովկասյան 5-րդ և Չանաքկալեի 15-րդ դիվիզիաները, ինչպես նաև այն ժամանակ արդեն Ադրբեջանական վերանվանված նախկին ցարական բանակի Մահմեդական կորպուսի զորամասերը: Նուրի Փաշայի հրամանատարությամբ Կովկասյան իսլամական բանակը ձեռնամուխ եղավ ադրբեջանական իշխանության հաստատմանն այն վայրերում, որոնց հավակնում էր Ադրբեջանի Դեմոկրատական Հանրապետությունը:

Նախկինում երբեք պետականություն չունեցած Ադրբեջանը հավակնություններ ներկայացրեց ոչ միայն կոմպակտ բնակվող մահմեդական բնակչություն ունեցող տարածքների, այլև բացառապես հայերով բնակեցված շրջանների նկատմամբ: Դրանց մեջ Արցախը (Ղարաբաղը) հատուկ նշանակություն ուներ, քանի որ տարածաշրջանում ռազմավարական դիրք էր զբաղեցնում և «կախված նրանից, թե ով էր այն վերահսկում, Լեռնային Ղարաբաղը կարող էր դառնալ կա՛մ միջանցք, կա՛մ պատնեշ՝ Արևելյան Անդրկովկասի մահմեդականների և Թուրքիայի միջև»:

Այնինչ մինչև 1918 թ. Հարավային Կովկասում գոյություն չի ունեցել Ադրբեջան անվանմամբ քաղաքական և վարչական միավոր: Նորաստեղծ հանրապետությունն իր անվանումն իսկ փոխառել է Արաքս գետի աջ ափին գտնվող համանուն իրանական նահանգից:

Այն պայմաններում, երբ Հայաստանին պարտադրվեց Բաթումի պայմանագիրը, որը Օսմանյան կայսրությունից կախյալ վիճակի մեջ դրեց նրան, Լեռնային Ղարաբաղը կարող էր ապավինել միայն սեփական ուժերին: 1918 թ. հուլիսի 22-ին գումարվեց Ղարաբաղի հայերի առաջին համագումարը, որը Ղարաբաղը հռչակեց ինքնուրույն վարչական ու քաղաքական միավոր և կազմեց կառավարություն: 1918 թ. հուլիսի 24-ին ընդունվեց կառավարության Հռչակագիրը, որտեղ ներկայացվում էին նոր կազմավորված պետական իշխանության նպատակներն ու խնդիրները: Հռչակագրում ընդգծվում էր բարեկամական վերաբերմունքն այլ ժողովուրդների դեմոկրատական ուժերի նկատմամբ և հռչակվում ազգերի ինքնորոշման իրավունքը՝ որպես Ղարաբաղի կառավարության գործունեության մեկնակետ։ Բնակչությանն արտաքին վտանգից պաշտպանելու համար ստեղծվեցին ինքնապաշտպանական ուժեր:

1918 թ. սեպտեմբերի 15-ին Կովկասյան իսլամական բանակի կողմից Բաքվի գրավումից անմիջապես հետո, որին հետևեց հայկական բնակչության կոտորածը, ադրբեջանական կառավարությունը թուրքական զորքերի օգնությամբ փորձեց իրեն ենթարկել Ղարաբաղը և ընդգրկել այն Ադրբեջանի կազմում: Այդ նպատակով թուրք գնդապետ Ջամիլ Ջավիդ Բեյի գլխավորությամբ թուրքական զորամասերից ձևավորվեց Ադրբեջանական առաջին դիվիզիան (Կովկասյան մահմեդական), որը սեպտեմբերի վերջին գրավեց Շուշին: Սակայն ռազմական գործողությունները Լեռնային Ղարաբաղի խորքերը` Վարանդա և Խաչեն, դեպի Ջրաբերդ և Մարտակերտ տեղափոխելու թուրքական զորքերի փորձերը կասեցվեցին տեղի հայկական ինքնապաշտպանական ջոկատների կողմից և ավարտվեցին լիակատար ձախողմամբ։

Առաջին համաշխարհային պատերազմում պարտություն կրելուց հետո Օսմանյան կայսրությունը շուտով հարկադրված էր Մուդրոսյան հաշտության պայմանների համաձայն դուրս բերել իր զորքերը Հարավային Կովկասից: Նրանց տեղը զբաղեցրեցին բրիտանական զորքերը:

Սկզբնական շրջանում բրիտանական հրամանատարությունը՝ ի դեմս բրիտանական զորքերի հրամանատար գեներալ Թոմսոնի, հրաժարվում էր ճանաչել ադրբեջանական կառավարությունը, որը, հրամանատարի կարծիքով, ստեղծվել էր օսմանյան խարդավանքների արդյունքում և չէր կարող հավակնել ներկայացնելու ժողովրդի կամքը: Այնուամենայնիվ, ցանկանալով ամրապնդել իր դիրքերը Ադրբեջանում, բրիտանական հրամանատարությունը 1919 թ. հունվարի 15-ին Զանգեզուրի և Ղարաբաղի բնակիչներին հայտնեց նախկին ռուսական Ելիզավետպոլի նահանգի Զանգեզուր, Շուշի, Ջևանշիր, Ջեբրաիլ գավառներում ադրբեջանական կառավարության կողմից բժիշկ Սուլթանովին ժամանակավոր գեներալ-նահանգապետ նշանակելու մասին՝ նշելով, որ նա վայելում է բրիտանական հրամանատարության աջակցությունը: Միաժամանակ բրիտանական ռազմական առաքելությունը պահանջեց ամբողջապես զինաթափել Ղարաբաղի հայ բնակչությունը:

Սակայն, քանզի Լեռնային Ղարաբաղի հայերը հրաժարվում էին ճանաչել Սուլթանովին, նրա իշխանությունը փաստացի տարածվում էր միայն մահմեդական բնակչության վրա, մինչդեռ հայերը շարունակում էին կառավարվել իրենց Ազգային խորհրդի կողմից:

1919 թ. փետրվարի 19-ին Ղարաբաղի հայերի IV համագումարը, որի աշխատանքներին մասնակցում էին Վարանդայի, Դիզակի, Խաչենի, Ջրաբերդի և Շուշիի ներկայացուցիչները, հեռագրեր հղեց Ադրբեջանի կառավարությանը, դաշնակիցների ներկայացուցիչ գեներալ Թոմսոնին, Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանը և Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսում հայկական ներկայացուցիչներին: Հեռագրում ասվում էր, որ համագումարն իր վճռական բողոքն է հայտնում Սուլթանովի նշանակման և հայկական Ղարաբաղն իրեն ենթարկելու Ադրբեջանի կառավարության մտադրության դեմ. «Հիմնվելով ժողովուրդների ինքնորոշման տեսակետի վրա՝ Ղարաբաղի հայ բնակչությունը հարգանքով է վերաբերվում հարևան ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքին, միաժամանակ վճռական բողոքն է հայտնում հայկական Ղարաբաղի հարցում այդ սկզբունքը ոտնահարելու ադրբեջանական կառավարության փորձերի դեմ. հայկական Ղարաբաղը երբեք չի ճանաչել և չի ճանաչելու Ադրբեջանի իշխանությունն իր նկատմամբ»:

Միաժամանակ, հայկական Ղարաբաղի համար համագումարը մշակեց Ժամանակավոր կանոնադրության նախագիծ, «որը մինչ Փարիզի խաղաղության կոնֆերանսի որոշումը նրա համար սահմանում էր մարզային խորհուրդ՝ Շուշիում նստավայրով, որը կազմված էր 7 հայերից և 3 մահմեդականներից՝ բնակչության թվի համամասնությամբ»: Հատուկ համաձայնությամբ խորհրդի կազմում կարող էր ընդգրկվել մեկական ներկայացուցիչ Հայաստանի և Ադրբեջանի հանրապետություններից: Ժամանակավոր կանոնադրության նախագիծը նախատեսում էր Շուշիում գտնվող Բրիտանական առաքելության ղեկավարի իրավունքը իրականացնելու վերահսկողություն խորհրդի աշխատանքի նկատմամբ:

Այս նախագիծը ներկայացնում էր զիջումների առավելագույն չափը, որոնք համագումարը կարող էր անել բրիտանական հրամանատարությանը։ Վերջինս, այնուամենայնիվ, մերժեց ղարաբաղյան կողմի առաջարկը և շարունակում էր պնդել ադրբեջանական գեներալ-նահանգապետության սկզբունքի վրա, թեպետ Խաղաղության կոնֆերանսի ապագա որոշման մասին վերապահումով:

Հարցի լուծումն արագացնելու նպատակով Ադրբեջանը կրկին դիմում է ուժի: Բրիտանական հրամանատարության թողտվությամբ ադրբեջանական զորքերը մտնում են զինաթափված Ղարաբաղ և 1919 թ. հունիսի սկզբներին կոտորած իրականացնում երկրամասի մայրաքաղաք Շուշիում և հարակից գյուղերում:

Նման պայմաններում հետագա արյունահեղության վտանգի և անգլիացիների ճնշման ներքո 1919 թ. օգոստոսի 22-ին գումարված Ղարաբաղի հայերի 7-րդ համագումարը հարկադրված էր համաձայնվել ժամանակավոր՝ մինչև խաղաղության կոնֆերանսի որոշումը, համարել իրեն Ադրբեջանի կազմում: Դրա դիմաց երաշխավորվում էին՝ ինքնակառավարում, զինաթափման դադարեցում, խաղաղ ժամանակաշրջանում զորքի ներկայություն և Հայկական խորհրդի կողմից զորքերի տեղաշարժի նկատմամբ վերահսկողություն:

Այդ համաձայնագրի ստորագրումից անմիջապես հետո, իր առջև դրված խնդիրն իրականացրած համարելով, բրիտանական կայազորն օգոստոսի 22-ին լքում է Ղարաբաղը: Սակայն Ադրբեջանի կառավարությունը չի պահպանում իր պարտավորությունները՝ ռազմական և պատժիչ գործողությունները շարունակվեցին ավելի մեծ չափերով: 1920 թ. փետրվարի 19-ին Ադրբեջանի կառավարությունը վերջնագրի ձևով Ղարաբաղի Ազգային խորհրդին առաջարկում է վերանայել Ժամանակավոր համաձայնությունը, չկապել նրա գործողության ժամկետը խաղաղության կոնֆերանսի հետ և քննարկման դնել «Ղարաբաղի վերջնական միացման հարցն Ադրբեջանին՝ որպես վերջինիս անքակտելի տնտեսական մաս»:

Ադրբեջանի կառավարության և բանակի այս գործողությունները հարուցում են 1920 թ. փետրվարի 28-ից մինչև մարտի 4-ը գումարված Ղարաբաղի հայերի VIII Համագումարի դժգոհությունը, որը զգուշացնում է, որ «նմանատիպ գործողությունների կրկնության դեպքում Ղարաբաղի հայերը ստիպված կլինեն դիմել համապատասխան միջոցների իրենց կյանքն և պատիվը պաշտպանելու համար»:

Այնուամենայնիվ, համագումարի ավարտից հետո ադրբեջանական իշխանությունները շարունակեցին ռազմական պատրաստությունները: 1920 թ. գարնանը Ղարաբաղ և Զանգեզուր են հասնում լրացուցիչ ադրբեջանական զորքեր՝ 5000 մարդ թվաքանակով, 6 դաշտային և 8 լեռնային թնդանոթներով:

Ակնկալվող ադրբեջանական ներխուժման պայմաններում Ղարաբաղում զինված ապստամբություն է բռնկվում: Այն ճնշելու և Ղարաբաղը գրավելու նպատակով ներգրավվում են Ադրբեջանի տրամադրության տակ գտվող զորքերի կեսը և տեղացի քրդերից կազմված ոչ կանոնավոր ջոկատները։ 1920 թ. մարտին Շուշին երրորդ անգամ ենթարկվեց ջարդերի՝ այս անգամ ավելի անխնա կերպով: Ադրբեջանական զորքերն ու զինված կազմավորումները թալանեցին ու հրկիզեցին քաղաքի հայկական հատվածը՝ կազմակերպելով զանգվածային կոտորած և վտարելով հայ բնակչությանը: Ադրբեջանական ուժերը հրետանու կիրառմամբ գրավեցին ու ավերեցին Ասկերան ավանը, բազմաթիվ գյուղեր՝ հատկապես Ղարաբաղի հյուսիսում: Հայկական կառավարության պնդմամբ դաշնակիցները որոշում են հատուկ հանձնաժողով ուղարկել Ղարաբաղ, տեղում իրադարձություններին ծանոթանալու և արյունահեղությունը դադարեցնելու համար, ինչի մասին նրանք 1920 թ. ապրիլի 5-ին համատեղ նոտայով տեղեկացնում են Ադրբեջանի և Հայաստանի կառավարություններին: Սակայն ադրբեջանական կառավարությունը հրաժարվում է ընդունել հանձնաժողովին:

Ապրիլի սկզբներին Ղարաբաղի հայկական ինքնապաշտպանական ուժերին հաջողվում է պաշտպանությունից անցնել հարձակման և ոչ միայն վռնդել ադրբեջանական զորքերը, այլև ճեղքելով երեքամյա շրջափակումը՝ վերամիավորվել Զանգեզուրի հետ:

1920 թ. ապրիլի 23-29 կայացած Ղարաբաղի հայերի IX Համագումարը որոշում է կայացնում ժամանակավոր համաձայնությունը համարել խախտված՝ «հաշվի առնելով ադրբեջանական զորքերի կազմակերպված հարձակումը Ղարաբաղի հայ խաղաղ բնակչության վրա» և հայտարարում «Լեռնային Ղարաբաղի միավորման մասին Հայաստանի հետ՝ որպես նրա անքակտելի մաս»:

Անհերքելի փաստերը միանշանակ ապացուցում են, որ 1918-1920 թթ. Ղարաբաղի բնակչությունը չէր ճանաչում ադրբեջանական պետության իշխանությունը: Ղարաբաղի հայերի ազատ ինքնորոշման ձգտումը և հայկական պետության սահմաններում վերամիավորվելու նրանց կամքը դրսևորվեցին անձնազոհ ազգային-ազատագրական պայքարում և իրավաբանորեն հաստատված են նրա ներկայացուցչական մարմինների որոշումներում:

Ադրբեջանի նկրտումները Ղարաբաղի նկատմամբ չեն ճանաչվել նաև միջազգային մակարդակով: Ազգերի լիգայի հինգերորդ կոմիտեն 1920 թ. դեկտեմբերի 1-ին իր երրորդ ենթակոմիտեի զեկույցի հիման վրա մերժեց Ազգերի լիգա ընդունվելու վերաբերյալ Ադրբեջանի խնդրանքը՝ հիմնավորելով իր որոշումը նրանով, որ Ադրբեջանը չունի հստակ սահմանված պետական սահմաններ:

Ապրիլին Հարավային Կովկաս է մտնում Կարմիր բանակը, և սկսվում է ղարաբաղյան հարցի նոր փուլ: 1920 թ. ապրիլի 28-ին Ադրբեջանում սովետական իշխանության հաստատումից հետո Կարմիր բանակը գրավում է Ղարաբաղը՝ հայտարարելով այն վիճելի տարածք:

Հայաստանում սովետական իշխանության հռչակումից հետո Խորհրդային Ադրբեջանի կառավարությունը նոյեմբերի 30-ին հանդես եկավ «Բոլորի՛ն, բոլորի՛ն, բոլորի՛ն» կոչով, որում Ադրբեջանի հեղկոմի նախագահ Նարիման Նարիմանովը և արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսար Միրզա Հուսեյնովը հայտարարեցին Հայաստանի հետ տարածքային վեճերը դադարեցնելու և Լեռնային Ղարաբաղը, Զանգեզուրը և Նախիջևանը Սովետական Հայաստանի բաղկացուցիչ մաս ճանաչելու մասին:

1921 թ. հունիսի 3-ին ՌԿ(բ)Կ Կովբյուրոն Նարիմանովի մասնակցությամբ միաձայն որոշեց. «Հայկական կառավարության հռչակագրում նշել Հայաստանին Լեռնային Ղարաբաղի պատկանելության մասին»: Համաձայն այս որոշման՝ Խորհրդային Հայաստանի կառավարությունը 1921 թ. հունիսի 12-ին ընդունեց դեկրետ, որում վերջնականապես ձևակերպվում էր այդ տարածքների իրավաբանական պատկանելությունը Խորհրդային Հայաստանին: Լեռնային Ղարաբաղն իր հետ վերամիավորելու մասին Հայաստանի կառավարության դեկրետի տեքստը հրապարակվեց նաև Բաքվում («Бакинский рабочий», 1921 թ. հունիսի 22) և չհարուցեց որևէ բողոք:

Ադրբեջանի 1920 թ. նոյեմբերի 30-ի հռչակագիրը սկզբունքորեն կարևոր կետ է ղարաբաղյան հարցի զարգացման մեջ: Երկու սովետական հանրապետությունների միջև լիարժեք միջազգային համաձայնություն է կայացել՝ նրանց պատկան պետական մարմինների կողմից կամավոր պատրաստված հռչակագրերի տեսքով: Միջազգային-իրավական տեսակետից տեղի է ունեցել կամավոր ցեսիա՝ մի պետության (տվյալ դեպքում՝ Ադրբեջան) կողմից վիճելի տարածքի նկատմամբ հավակնություններից հրաժարում՝ հօգուտ մյուս պետության (տվյալ դեպքում՝ Հայաստան): Դա նշանակում էր, որ վիճելի տարածքներն այսուհետ իրավաբանորեն մտնում են հայկական պետության տարածքի մեջ, իսկ բուն տարածքային վեճը սպառված է:

Լեռնային Ղարաբաղի և այլ հայկական տարածքների նկատմամբ հավակնություններից Ադրբեջանի իրավաբանական հրաժարումը պաշտոնապես հաստատվել է ՌՍՖՍՀ կառավարության կողմից. «Հունիսին (1921 թ.) համաձայնագիր է կնքվում (Հայաստանի կողմից) Ադրբեջանի հետ՝ Լեռնային Ղարաբաղի վերաբերյալ, որը ներառվում է Սովետական Հայաստանի կազմի մեջ», — նշված էր իշխանության բարձրագույն մարմնին՝ Սովետների XI Համագումարին ուղղված ՌՍՖՍՀ Արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատի 1920-1921 թթ. տարեկան հաշվետվության մեջ:

Ղարաբաղի ընդգրկմամբ՝ Հայաստանի տարածքային կազմը հաստատված էր նաև Ազգերի լիգայի մի շարք պաշտոնական և ծառայողական փաստաթղթերում:

Սակայն ադրբեջանական ղեկավարությունը Ազգությունների գործերով ժողովրդական կոմիսար Իոսիֆ Ստալինի աջակցությամբ կրկին բարձրացնում է Ղարաբաղի պատկանելության հարցը՝ Անդրկովկասի հանրապետությունների ներքին սահմանների որոշման շուրջ քննարկումների շրջանակներում:

1921 թ. հուլիսի 4-ին տեղի է ունենում ՌԿ(բ)Կ ԿԿ Կովբյուրոյի նիստը, որը կրկին որոշում է կայացնում Լեռնային Ղարաբաղը Խորհրդային Հայաստանի կազմում ներառելու մասին: ՌԿ(բ)Կ ԿԿ Կովբյուրոյի նիստը որոշում է կայացնում. «Լեռնային Ղարաբաղը ներառել Հայաստանի ԽՍՀ կազմում, հանրաքվե անցկացնել միայն Լեռնային Ղարաբաղում»: Սակայն Նարիման Նարիմանովի պնդմամբ ՌԿ(բ)Կ ԿԿ Կովբյուրոն համաձայնում է Ղարաբաղի հարցը վերջնական որոշման համար տեղափոխել ՌԿ(բ)Կ ԿԿ:

Այնուհանդերձ, Ղարաբաղի հարցը չփոխանցվեց ՌԿ(բ)Կ ԿԿ դիտարկմանը: 1921 թ. հուլիսի 5-ին տեղի ունեցավ ՌԿ(բ)Կ ԿԿ Կովբյուրոյի պլենումի ևս մեկ նիստ, որին որպես ՌԿ(բ)Կ ԿԿ անդամ մասնակցում էր Իոսիֆ Ստալինը: ՌԿ(բ)Կ ԿԿ Կովբյուրոն չեղյալ է համարում նախորդ որոշումները և կայացնում հետևյալ որոշումը. «Ելնելով մահմեդականների ու հայերի միջև ազգային խաղաղության անհրաժեշտությունից և վերին ու ստորին Ղարաբաղի տնտեսական կապից, Ադրբեջանի հետ նրա մշտական կապից` Լեռնային Ղարաբաղը թողնել ԱԽՍՀ կազմում՝ տրամադրելով նրան լայն մարզային ինքնավարություն՝ Շուշի վարչական կենտրոնով, որը մտնում է ինքնավար մարզի կազմի մեջ»:

A great number of professionals are leaving their countries to work in developed countries.

Nowadays, highly skilled workers are moving from their own countries to developed nations. There is a widespread worry that it will lead to a myriad of concerns for poorer countries. There are several reasons why professionals are leaving their families, but there are also ways we can resolve this issue.

One of the most preponderant cause, why they are residing, is because of the high standard of living there. Another reason is higher wages which poorer countries cannot afford to entitle them. Besides, developed countries are offering tremendous facilities with permanent residency and further citizenship. Nevertheless, there are several ways to curb this issue. One possible solution is that the government should take some concrete steps to slow down this migration trend by promoting extra perks to skilled workers. Another significant possible approach to curb this problem is social leaders and elderly people should motivate the skilled workforce of their own nations to stay and provide services for their own country’s bright future.

In conclusion, by viewing all the arguments outlined above anyone can easily conclude that the rapid progress and quality life in developed nations are the main factors why skilled workers are migrating there, but the joint efforts of the government and social leaders can force professional’s to stay with their own society by fulfilling their self-esteem needs.